Eindtaak Godsdienst

Brieven aan Miriam – Lutgard Van Heuckelom
Ode aan de dood – Dries Magits

“Life is incredibly sad and insanely beautiful.” – Dries Magits

Brieven aan Miriam vertelt het verhaal van Miriam, een meisje met kanker, en hoe haar moeder haar lijden, haar revalidatie, haar herval en haar dood beleefde. Het wordt verteld aan de hand van de brieven van de moeder en enkele dagboekuittreksels van Miriam zelf.

In 2004 werd er bij mijn broer leukemie vastgesteld. Ook hij onderging een lijdensweg met chemo en transplantaties, herstelde dan, herviel na enkele maanden en stierf uiteindelijk op de afdeling Hematologie van het UZA op 20 ferbruari 2008.

De eerlijkste en meest oneervolle reden waarom ik dit boek heb gekozen is dat het een dun boek is. Een andere reden dat ik voor dit boek gekozen heb, is dat het geen spiritueel boek is. Ik sta niet kleinerend tegenover spiritualiteit, maar ik kan er mij erg aan storen. Mijn familie is heel werelds. Enkel mijn moeder is bezig met een soort hogere en affectievere kracht en zelfs dat in beperkte mate. Ik vind het prachtig dat anderen daar hun heil in kunnen vinden, maar ikzelf haal mijn kracht uit zaken die niet boven, naast of buiten de wereld lijken te staan. Wanneer anderen mij met hun visie van spiritualiteit confronteren, krijg ik al snel de indruk dat ze mij willen overtuigen hun visie over te nemen. Ik weet dat dit in de meeste gevallen niet zo zal zijn, maar zo komt het in de eerste plaats bij mij over. Waarom dat frustraties bij mij oproept is mee te wijden aan het feit dat die spiritualiteit zorgt voor een mooi beleven van de wereld, iets waar mijn visie lichtelijk tekort schiet. Het is dus eerder een vorm van jaloezie dan van minachting. Lijden zorgt vaak voor een verlies aan spiritualiteit, wat ook bij mij het geval was. Ik hoopte een gevoel van herkenning te vinden in de beleving van de wereld en hun situatie van of Miriam of haar moeder. Daarom dat ik dit boek heb gekozen. De derde reden en eveneens de reden die het meest bepalend zal zijn voor de rest van mijn taak is dat ik snel de vergelijking met mijn broer zijn lijdensweg en ziekte zag.

Zoals u ondertussen misschien al opgemerkt heeft, ga ik in deze taak proberen automatisch mijn gedachten neer te schrijven, mits enige filters voor slechte grammatica, grof taalgebruik en zinnen die mijn literaire esthetiek niet bevredigen. Deze vorm van nagenoeg filterloos schrijven heeft voor- en nadelen. Eén van de voordelen is het feit dat het een uitstekende manier is om aan bladvulling te doen. Alles moet neergeschreven worden, waardoor de alinea’s nogal langerokken zijn. De tweede reden is dat het een fantastische manier is om nieuwe relaties tussen het boek en het werk te vinden. Wanneer men zijn gedachten laat vloeien zullen er automatisch nieuwe inzichten ontstaan. Een nadeel van dit filterloos schrijven is dat het zorgt voor een warrige structuur, bijvoorbeeld dat deze paragraaf hier staat en niet in het begin. Een ander nadeel is dat het kan geïnterpreteerd worden als een manier om gewoon wat te lullen en mij niet te richten op het eigenlijke doel van deze taak. Ik kan u zeggen dat dit niet zo is en dat dit een meerwaarde kan geven aan mijn taak, maar hoe dan ook zal het afhangen van uw interpretatie van mijn taak.


Het boek van Van Heuckelom draait om het lijden van Miriam, maar ook over lijden in het algemeen. Het leven van een mens wordt getekend door geluk en verslagenheid. Het is de ultieme wisselwerking in de beleving van het leven. Hoe groter het geluk, des te harder men valt. En hoe harder men heeft geleden, hoe zoeter nieuw gevonden geluk wordt. Dat hoort bij de basis van het leven. Het is wanneer deze twee samenkomen dat we een diepere belevenis aan het leven kunnen geven. Wanneer we ons lijden kunnen aanvaarden en misschien zelfs een positief aspect kunnen toekennen, dan zullen we groeien uit dat lijden en zo een sterkere positie kunnen aannemen in de rest van ons leven. Lijden is een essentieel onderdeel voor persoonlijke groei. Ik vlucht dan ook nooit weg van lijden, maar laat het komen, onderzoek mijn eigen reactie erop en zie hoe het mij verandert, hoewel dit allemaal op een erg emotionele manier gebeurt. Maar wat als het lijden het laatste lijden is? Wat als we niet meer kunnen genieten van de groei die we ondergaan? De dood heeft veel gezichten en nog belangrijker veel interpretaties. Het is een jammerlijk iets, een verlossing, een straf, een gerechtvaardigde iets. De dood heeft duizend en één betekenissen, maar op zich is het neutraal. De dood is het einde van het leven. Een stilvallen van het lichaam. Of het daarna nog doorgaat in een ander leven, dat is geen onderdeel van de dood, maar van een spiritueel iets waar ik niet over ga uitweiden. Maar als we het lijden en de dood accepteren, halen we dan nog iets uit de groei die daar uit voortvloeit? Ja, simpelweg omdat in de korte periode die daarna nog rest een periode kan zijn van intense groei en van ‘vervolmaking’ van zijn eigen leven. Hij kan sommige zaken die hem nog resten, zoals familiale, amicale en amoureuze relaties, op een manier afsluiten die hij passend vindt. Wanneer die acceptatie er niet komt, kan er een verbittering opkomen die ervoor zorgt dat het leven dat men leidt niet wordt afgerond, of toch niet op een manier die zorgt voor een emotionele en innerlijke rust. En het is dan dat de dood zorgt voor een haast onoverkombaar verdriet. Wanneer we blijven zitten met een onstopbaar gevoel van tekortkoming. We zijn iemand kwijtgeraakt maar niet op een manier die enige vorm van soelaas kan bieden. Er ontstaan twee soorten gemis, het gemis van de persoon en het gemis van een degelijke afsluiting.

Mijn broer heeft ongelooflijk veel werken gemaakt, maar van heel weinig daarvan weten we wat zijn achterliggende gedachten waren. Zijn werken tonen vaak een fysieke handicap en het emotionele lijden dat daaruit voortvloeit. Mijn broer heeft een zekere fascinatie opgedaan voor dingen waar anderen liever van wegvluchten. De connotatie van pervers en ziek komt nogal snel op wanneer we fascinatie voor iets slechts gebruiken. Maar bij mijn broer was er alles behalve een pervers aspect. Hij heeft altijd met volste respect het lijden van deze mensen in zich op genomen. Hij zag de menselijkheid in het verdriet en in de tragedie die deze mensen doormaakten en putte daar een schoonheid die voor anderen niet zichtbaar is, omdat we ons focussen op de aandoening en niet op de persoon zelf. Bij mijn broer lag de klemtoon op de persoon en zijn persoonlijke groei en niet op de oorzaak van het lijden. Mijn broer besefte zelf ook hoe mensen zijn interesse als pervers en ziekelijk zouden zien. “It’s a thin line to walk...” Door zijn visie op lijden te veranderen, heeft hij ook zijn beleving van de wereld veranderd. Hij heeft schoonheid en een vorm van geluk gevonden in iets waar anderen voor vluchten. Op die manier heeft hij zijn lijden en dat van anderen naar zijn hand gezet.

Miriam heeft haar dood al vrij snel geaccepteerd. Ze heeft jaren gevochten voor haar leven terug op gang te zetten, maar wanneer ze uiteindelijk hervalt en zelfs terminaal is, kan ze niet anders dan de last van het herstellen van zich af te werpen en haar lot te accepteren. Dat was haar laatste groei. Ze zag in hoe haar leven zo zou eindigen. Ze nam afscheid van haar familie en haar vrienden en nog belangrijker van zichzelf. Ze heeft ingezien dat haar strijd gestreden is en dat ze enkele maanden van geluk heeft gewonnen maar dat het daar ophoudt. Ze heeft haar lijden een plaats gegeven en heeft zo rust gecreëerd voor zichzelf en voor de mensen die haar bijstaan. Ze heeft in een zekere zin haar lijden overstegen.

Ode aan de dood is voor velen van mijn familie zijn meesterwerk. Het toont het dode lichaam van iemand omgeven met een grijze vlakte. Het is een simpel werk met niet veel bijkomende versieringen. Het toont de rust maar ook het solitaire van de dood. Ondanks het feit dat de dood een onlosmakelijk gevolg is van het leven (buiten voor een bepaalde kwalsoort, maar daar ga ik niet over uitweiden) en dus iedereen hiermee geconfronteerd zal worden door de dood van een naaste of door zijn eigen overlijden, het verwerken van de gevoelens waarmee men geconfronteerd wordt gebeurt steeds door één persoon. In het leven staan we altijd alleen als het op emoties aankomt. We kunnen geluk delen maar hoe dit geluk wordt ingevuld hangt van persoon tot persoon af. De één is gelukkig omdat hij plezier heeft, de ander omdat ze samen plezier hebben en nog een ander is gelukkig omdat de ander het goed hebben. We kunnen samen gelukkig zijn, maar dat geluk is nooit hetzelfde.

Als we zelfs in geluk alleen staan, dan is de eenzaamheid van het lijden des te groter. Anderen kunnen troost bieden, maar die troost is slechts de katalysator voor het verwerkingspcroces. We voelen het lijden van de andere niet. We voelen dat hij droevig is, maar de essentie en de kern van het lijden weten we niet. We vergelijken altijd met lijden dat we zelf hebben meegemaakt. Zelfs als we niet op de moment lijden, zullen we alleen staan om anderen te helpen.
Die eenzaamheid komt duidelijk naar voren in het werk van mijn broer. De zwarte en grijze tinten tonen geen leven en geven een zekere hardheid weer. De eerste indruk die ik heb bij dit werk is een mengeling van angst en acceptatie. Mijn broer toont de dood niet als iets vrolijk of iets dat verheerlijkt moet worden. De zwarte vlekken die de vormen van het lichaam weergeven laten de angst en het droevige aspect zien van hoe hij de dood ziet. Naast hardheid, geven de grijze tinten ook een neutraliteit weer. Het is die neutraliteit waar de hardheid uit voortvloeit. Het feit dat het leven op zich geen duidelijke waarde kent, maar dat die compleet wordt bepaald door de beleving ervan, maakt het moeilijk voor ons te accepteren. Wanneer we de dood bekijken vanuit het standpunt van de natuur is de dood slechts een schakel, net als wijzelf.

Ik denk dat Miriam die neutraliteit heeft geaccepteerd en op die manier de dood zelf. Het zou dan zijn omdat ze zichzelf zag als slechts een schakel, dat ze zich kon wenden naar haar familie en vrienden en zich kon focussen op hun geluk en te proberen hen te steunen ondanks het feit dat zij degene was die binnenkort zou sterven. Ze heeft haar leven beoordeeld op een andere manier, een meer altruïstische manier. Ze heeft haar leven en haar laatste dagen beleeft op een manier die misschien wel het dichtste bij zuivere zelfopoffering komt. In plaats van haar eigen lijden voorop te stellen, heeft ze zich over haar terminale ziekte heen gezet en dat van haar naasten voorop geplaatst.

Die zelfopoffering doet mij aan mijn broer denken. Toen we op onze eerste echte gezinsvakantie waren sinds de diagnose lag ik samen met mijn broer in één ruimte in de caravan. We hadden nog niet zolang geleden het nieuws gekregen dat slechts één van zijn twee leukemiesoorten was genezen door de chemobehandeling die hij had ondergaan. We lagen allebei in ons bed en we praatte over hoe we de laatste jaren hadden meegemaakt. Op een gegeven moment zei hij dat hij het ongelooflijk moeilijk heeft gehad, maar dat hij altijd blij was dat hij het was die daar lag en dat hij steeds wat rust kreeg wanneer hij ons naar buiten zag wandelen.
Eén van de voordelen van het kiezen voor een werk van mijn broer is dat ik ook iets meer kan vertellen over hoe het werk gemaakt werd. Het lichaam dat je op de tekening ziet heet als ik mij niet vergis Gustav. Het was een lichaam gemaakt van isolatieschuim op een frame van ijzerdraad. Doorheen de maanden dat Gustav in ons huis aanwezig was, vond je hem regelmatig in de garage. Mijn broer schilderde op Gustav en sloeg er soms eens een paar spijkers in. Het was best een bizar beeld om te zien en soms erg hard verschieten wanneer je ’s avonds naar beneden ging om drinken te halen.

Je zou kunnen zeggen dat Gustav ook leed. Hij was het voorwerp waar mijn broer zijn inspiratie op botvierde. Net zoals de wereld de mens gebruikt als speeltuig. Maar die vergelijking klopt niet echt voor mij, aangezien ik niet in het lot of een bewuste macht geloof en er ook in de natuur geen scheiding tussen goed en kwaad is. Maar ik dwaal af. Gustav was een manier voor mijn broer om zich te uiten en waarschijnlijk ook wel af te reageren. Maar het belangrijkste is dat uit dat ‘lijden’ van Gustav iets is ontstaan dat zijn ‘lijden’ overstijgt. Er is een kunstwerk uit voortgevloeit dat plaats in deze wereld overstijgt. Net zoals dat het lijden van mijn broer heeft geleid tot een immense collectie aan tekeningen, schilderwerken, etsen, etc. die zijn plaats als schakel overstijgen en een grotere waarde hebben dan de beleving van het leven op zich omdat zij een zekere tijdloosheid hebben, die lijkt op die van herinneringen aan een overledene, maar die langer meegaat en zijn werk ook de kans geeft meer mensen te roeren dan dat de herinneringen ooit zouden kunnen. Ik wil hier niet het leven van iemand als iets kleins bestempelen, maar iets dat lijden overstijgt, overstijgt ook automatisch een essentieel onderdeel van het leven.
Ook het lijden van Miriam en van haar moeder werd uiteindelijk iets dat hun lijden overstijgt. Het boek ‘Brieven aan Miriam’ zal meer mensen helpen dan dat Miriam en haar moeder ooit zouden gekund hebben. Het feit dat zij hun verhaal verkondigen zorgt ervoor dat zij een meerwaarde geven aan hun lijdensweg. De menselijkheid, de emotie en de tragedie die in het boek voorkomen zorgen ervoor dat het boven het verhaal zelf staat. Het is niet meer de lijdensweg van één of twee personen, maar het gaat om een universeel gegeven dat iedereen meemaakt, ieders op zijn eigen manier weliswaar.
‘Ode aan de dood’ is een acceptatie van de dood. We vluchten er niet meer van, maar zien ze in het oog, bekijken ze, onderzoeken ze en besluiten dat ze erbij hoort. Het betekent een einde van veel dingen, maar wat we veel vergeten is dat het ook het einde betekent van veel negatieve dingen. Mijn broer heeft heel veel tegenslag gehad tijdens zijn behandeling en met momenten ook onnoemelijk veel geluk. Maar toen hij na zijn bloedtransplantatie overleed aan de kanker die ook die behandeling overleefde, kwam er een eind aan al die problemen. Het hield daar op en zou nooit meer terugkomen. Mijn broer was niet bang voor de dood. Hij was bang voor de kanker en wou niet weten of hij terug zou hervallen. Hij is overleden met het idee dat het kwam door zijn leverfalen, wat was opgekomen doordat zijn lichaam het nieuwe bloed afstootte. Het is die dood dat hij heeft geaccepteerd, niet de kanker.

Miriam heeft wel de terminale gevolgen van haar kanker geaccepteerd. Ze wist dat het door de kanker kwam dat ze zou overlijden. Ze heeft die doodsoorzaak in acht genoemen, bekeken, onderzocht en geaccepteerd. Ze heeft geen plaats opgeëist die haar niet gegeven was. Haar tijd was gekomen en dat heeft die ook met rust tegemoet getreden. Ook ‘Brieven aan Miriam’ is een acceptatie van dat lot. Haar moeder heeft haar kunnen laten gaan, met ongelooflijk veel leed, maar ze heeft haar niet krampachtig proberen vasthouden.Ze heeft zowat alles meegemaakt van de behandeling en het herval, ook al was dat dan niet dezelfde beleving als Miriam had. Ze wist dat het niet meer lang zou zijn en heeft haar dochter kunnen laten gaan, mede door Miriam in rust haar noodlot te ondergaan.

Maakt dat Miriam sterker dan mijn broer? Alles behalve. Hoewel hun situaties sterk te vergelijken vallen, is er één essentieel deel dat anders is, namelijk diegene die de situatie ondergaat. Mijn broer heeft een erg moeilijke jeugd gehad en heeft van daaruit bepaalde visies op de wereld opgedaan en is ook gevoelig geworden voor bepaalde zaken. Ook de gezinssituatie was anders bij Miriam dan bij mijn broer en zelfs enkele gebeurtenissen tijdens de behandeling waren bepalend voor mijn broer zijn visie over zijn ziekte. Ik weet echt niet veel van Miriam maar als ik van het boek uitga, dan was zij een erg andere persoonlijkheid dan mijn broer. Zij was actiever en meer lichamelijk ingesteld, terwijl mijn broer een meer observerend type was. Mijn broer heeft, net als ik, ook een sterke voorliefde voor en neiging tot melancholie, wat erg naar voren komt in onze liefde voor Tom Waits. Miriam stond vrolijker in het leven en was op bepaalde gebieden krachtdadiger dan mijn broer, terwijl mijn broer hoogstwaarschijnlijk wel doordachter zal zijn over bepaalde zaken dan Miriam. Ze zijn twee verschillende personen met twee verschillende werelden en ondanks dat zij heel gelijkaardig lijden hebben meegemaakt, zijn ze niet met elkaar te vergelijken, aangezien lijden –zoals ik hier al heb kapotvermeld- iets unieks is.
Het klinkt misschien erg onprofessioneel, maar ik ben er bijna door. Deze taak heeft op zich niet veel tijd gevergd, maar toch ben ik uitgeput. Niet omdat het veel nadenken was, maar waarover ik moest nadenken. Ik ben emotioneel kapotgegaan bij zowel het lezen van het boek als het neertypen van deze taak. Ik heb leren leven met het overlijden van mijn broer. Maar een mens kan met veel leren leven. Hij kan leren leven met geluk, met plezier, met alleen te zijn en met pijn. Ergens mee leren leven betekent dat je het een plaats hebt kunnen geven. En dat heb ik ook gedaan met het sterven van mijn broer. Hij is weg en dat voorgoed. Dat snap ik en daar vecht ik dan ook niet tegen. Maar er is een verschil tussen ergens mee leren leven en ergens niet van aangedaan zijn. De lijdensweg van mijn broer is ook voor mij een traumatische gebeurtenis geweest. Iets dat mij door een groot deel van mijn puberteit heeft gekatapulteerd. Het is dan ook niet meer dan normaal dat ik nog steeds momenten heb dat ik het gewoon even allemaal beu ben en even kapot ga. Het probleem bij deze taak was dat het maken ervan één groot moment was van melancholie en nostalgie. Maar ik heb wel nieuwe dingen geleerd over mijn broer en heb ook een dieper respect gekregen voor mijn moeder die net zoals de moeder van Miriam haar kind doorheen heel de behandeling heeft gesteund.

Ik weet niet wat deze taak concreet moest inhouden. Ik heb mijn gedachten hier de vrije loop laten gaan en heb neergetypt wat er in mij opkwam. Ik hoop dat dit is wat u verwachtte. Zo niet, heb ik iets geleerd over mezelf en over mijn plaats in deze wereld. Zo wel, dan heb ik iets geleerd en ook nog eens eductatief goed werk geleverd. Is het meer dan wat u verwachtte, dan kan ik alleen maar blij zijn daarmee. Wat het ook wordt, dit is een erg bepalende taak geweest voor mij en mijn houding tegenover mijn broer en mijn moeder.

“Art is temporary as it is eternal, so is life. Art is when a little girl drops her bowl of ice and doesn’t get a new one. Art is life and life is science.”
Dries Magits